شایعات خوشبینانه؛ روشی تاثیر گذار در عملیات روانیدر مقالۀ پیش رو در ابتدا نگاهی اجمالی خواهیم داشت به اینکه اساسا شایعه چیست و چه نقشی میتواند در عملیات روانی داشته باشد و اینکه رژیم در شرایط موجود با انتشار شایعاتی که مصادیق آنرا از حضورتان خواهم گذراند در پی دست یابی به چه اهدافی است.
شایعه گزاره‌ایست که منبع آن ناموثق است از همین‌روی یافتن منابع نشر آن اغلب دشوار، یا ناممکن است، با وجود این،گاهی اثر شایعه بسی فزون‌تر و فراگیرتر از تأثیرات حاصل از رسانه‌های رسمی است.شایعه اغلب در فضای رکودی رواج می‌یابد که عاملان عملیات روانی با بهره‌گیری از فنون و تاکتیک‌هایی همچون تاکتیک تبخیر آن را پدید آورده‌اند. در چنین فضایی عطش شهروندان برای کسب آگاهی آن‌چنان افزایش می‌یابد که آنان شبه واقعیت‌ها را واقعیت، و اقوال ناموثق و اغلب دروغ‌ها را، واقعیت تلقی میکنند. اما اینها تنها بخشی از واقعیت مربوط به شایعه را نمایان می‌سازد. گاهی شایعه خود به رسانه‌ای تبدیل می‌شود که به هماوردی با رسانه‌های رسمی می‌پردازد. چنین اهمیتی موجب شده است تا کارگزاران عملیات روانی از شایعه به منزله ابزار و روشی برای تخریب روحیه حریف، برآشفتن توده‌ها و تحقق سایر اهداف و مقاصد خویش بهره گیرند.از دیدگاه کارشناسان و محققین انگیزه های روان شناختی و عواملی همچون امید وهوس،ترس،تنفر،انتظار،فرافکنی،نیاز عاطفی و … شکل گیری و نشر سریع شایعات را به دنبال دارند.
سازندگان شایعه به خوبی میدانند که شایعه چون خوره به جان مخاطبان و افکار عمومی می افتد و توان روحی آنان را برای دسترسی به هدف تضعیف مینماید. البته عاملی چون وجود گروه های متجانس نیز در نشر سریع شایعات موثراست. شایعه در بین گروهی متجانس و همگن، شانس بیشتری برای انتشار دارد اعضای یک گروه متجانس (نظیر مردم یک شهر، یک یگان نظامی، یک سازمان و یا یک ان.جی.او،شبکه های اجتماعی مانند فیس بوک،بالاترین و غیره که احساسات و عواطف مشترکی دارند و در نتیجه در پذیرش و نشر شایعه، هم‌حسی بیشتری با یکدیگر نشان می‌دهند زودتر به ثمر مینشیند.
متاسفانه متخصصین رسانه و اقدامات روانی در ایران که در جهت اهداف اقتدارگرایان حرکت میکنند با علم بر این مهم دست به ایجاد گروه های متجانس و همگن بسیاری زدند که ما امروز به طور مثال در شهر تهران حدود 96 سازمان مردم نهاد یا ان جی او به صورت ثبت شده داریم جدا از احزاب،موسسات آموزشی،فرهنگی ،هنری، ورزشی و… ،همچنین سعی بسیاری مینمایند که در شبکه های اجتماعی مانند فیس بوک ،بالاترین،دنباله و شبکه های اینچنینی که اکثرا اقشار خاکستری متاثر از تبلیغات مضاف بر مشترک بودن احساسات و افکار در آن حضور دارند نفوذ کنند. وجود ابهام (فقدان اطلاعات)،عطش شدید اطلاعاتی دراین گروه ها یکی از عوامل نشر سریع شایعات در میان آنهاست.
یکی از تاکتیک های مهم در ساخت و نشر شایعات که امروز مصادیق آن را از سوی اقتدارگرایان میبینیم انتشار شایعات خوش بینانه است در این تاکتیک شایعات خوش بینانه جایگزین شایعات بدبینانه شده است و در این میان مردم پس از اثبات دروغ بودن شایعه دیگر نمیدانند چه چیزی را باور کنند و سرانجام این موضوع به رواج بی اعتمادی و ابهام بیشتر منجر شده است هدف اساسی دیگر در این تاکتیک صرف نظر از 2 هدف کتمان حقیقت و تغییر و انحراف دیدگاه ملت های آماج در شرایطی که مردم داخل ایران از سانسور شدید خبری رنج میبرند بی اعتماد کردن انها به خبرگزاری ها و رسانه های خارجی نیز در دستور کار قرار دارد.
البته در این نوشتار قصد ندارم تا به صورت علمی علل انتشار و رواج شایعات را بررسی کنم به طور مثال تبیین شایعه، به عنوان عامل ناشی از ابهام عموم، در خصوص موضوعات مهم، ابزار عملیات روانی، هذیان جمعی و عوامل روانشناختی، تنها تبیین‌های موجود در مورد این پدیده نیستند. بلکه در چند دهه اخیر، تعریفات دیگری نیز عرضه شده‌اند که به شدت مطالب پیشین را به چالش می‌کشند مانند تفاوت اهداف نشر شایعه از زبان گروه،توده و یا از زبان رسانه ها همچنین دسته بندی شایعات از حیث ساخت مشتمل بر (شایعات رویایی،شایعات تنفر آمیز،شایعات هراس آور،شایعات خصمانه، شایعات سبقت جویانه،شایعات پرخاشگرانه،شایعات جنسی) و دسته بندی ها از حیث تاثیر گذاری بر مبنای زمان مشتمل بر(شایعات خزنده، شایعات آتشین،شایعات غواص) که هر کدام با وجود اهمیت بسیار زیادی که دارند و مردم عزیزمان میبایست نسبت به انها شناخت کافی داشته باشند در این نوشتار مجال حضور ندارند سعی میکنم در نوشتارهای بعد انها را بررسی نماییم.
در این بین بحث فقدان اطلاعات ناشی از سانسور شدید خبری و موضوع انتظار از عوامل سریع نشر شایعه در میان هموطنانمان میباشد.در حالی که مردم ما در بی خبری و ابهام به سر میبرند و همچنین در فضای انتظار برای دگرگونی و تغییر حاکمیت قرار دارند اخباری خوش بینانه مانند مرگ رهبری آنها را امیدوار و نیاز های روانی آنان را اقناع مینماید حال از آنجایی که این شایعه از زبانی منتسب به رسانه های خارجی مطرح گردید این گمانه را قویتر مینماید که در کنار هدف بزرگ تشدید ابهام و نگاه داشتن در بیخبری و انحراف افکار عمومی، تنها نقطه روشنی و کسب اخبار که رسانه های خارجی بودند در ذهن مردم شکسته و اخبار منتسب به آنها زین پس خلاف واقع تلقی گردد.
در زیر به صورت خلاصه ابزار شایعه را بررسی مینماییم:
1. هرچند برخی صاحب‌نظران و محققان بر این باورند که شایعه و سخنان درگوشی از یک جنس‌اند، اما بین این دو از حیث ماهیت و هدف تفاوت‌های انکارناپذیری وجود دارد. چه، سخنان در گوشی اغلب محصول کنجکاوی‌های روانی و برخی شیطنت‌های فردی‌اند، در حالی که در پشت صحنه نشر شایعات شیطنت‌های میانی، اقتصادی،سیاسی،نظامی-امنیتی و فرهنگی عمیقی وجود دارند.
2. از بین رویکردهای مطرح شده در خصوص شایعه، امروزه رویکردی که شایعه را به منزله ابزار و روش عملیات روانی می‌نگرد، از مقبولیت بیشتری برخوردار است. به زعم این رویکرد، شایعات بر اثر تدابیر از پیش اندیشیده شده، و براساس مطالعات نظام‌مند در زمینه جامعه هدف، تهیه و انتشار می‌یابند.
3. مروجان شایعه، پیش از نشر آن بستر مناسبی را تدارک می‌بینند تا نشر شایعه در مدت زمان کوتاهی بتواند اهداف آنان را محقق سازد. ایجاد فضای مه‌آلود و با بهره‌گیری از تکنیک تبخیر)، اگر اندیسمان موضوع شایعه (با بهره‌گیری از تکنیک برجسته‌سازی) و ایجاد نیاز به دانستن (با بهره‌گیری از فن ابهام) از جمله روش‌هایی‌اند که زمینه را برای نشر سریع شایعه فراهم می‌سازند.
4. ویژگی‌های روانشناختی و فرهنگی مردم جامعه نقش پراهمیتی در پذیرش و نشر شایعات دارد. در جوامعی که فرهنگ شفاهی بر فرهنگ مکتوب غلبه دارد، شایعات سریع‌تر انتشار می‌یابند.
5. بین کارکرد رسانه‌ها و امکان نشر شایعات رابطه معناداری وجود دارد. چنانچه رسانه‌ها با سرعت، اطلاعات موردنیاز جامعه را منتشر سازند، شایعات کمتر فرصت ظهور و انتشار پیدا میکنند.
6. هرچند، شایعات در هر زمانی امکان انتشار دارند، اما در زمان وقوع حوادث تروماتیک (آسیب‌زا) و نیز به هنگام وقوع بحران، شانس تولید و انتشار شایعات مضاعف می‌شود. در این‌گونه شرایط شایعات می‌توانند به منزله آتش تهیه بحران عمل کنند و آن را بیش از پیش شعله‌ور سازند.
7. مقابله با شایعات هم ممکن، و هم ضروری است. چنین اقدامی مستلزم سناریوی از پیش تدوین شده و اقدامات برنامه‌ریزی شده است. امید است در نوشتاری مستقل فرایند مهار و مداخله مؤثر در شایعات بحث و بررسی شود.
در قسمت سوم دیدیم که مروجان شایعه پیش از هرگونه اقدامی در ساخت و انتشار آن موضوع بستر سازی و فراهم آوردن شرایط مناسب نشر را در دستور کار خود دارند مانند همین شایعه اخیر که ابتدا وصیت نامه ای منتسب به شخص محور منتشر گردید و فضای جامعه اماده شد و در جایی دیگر رسانه های دولتی از بیماری وی در لفافه سخن میراندند و در آخر این خبر بر زمزمه های دسته جمعی غلبه کرد و به شکل شایعه فریاد شد.
یا در موضوعی دیگر برای چندین هدف از جمله کتمان حقیقت و انحراف افکار و دامن زدن به فضای بی اعتمادی میبیینیم خود اخباری را در ارتباط با مرگ شخصی یا بیماریش منتشر و سپس می آیند و آن خبر را با مطرح نمودن خود فرد محور از زبان خودش تکذیب میکنند که این گونه اقدامات در راستای همان بی اعتماد سازی و و نگاه داشتن در فضای ابهام قرار میگیرد .مانند شایعه وخامت حال رهبری یا مرگ وی،شایعه وخامت حال شریعتمداری،جنتی و از این قبیل شایعات خوشبینانه
پیشنهاد:
با نگاهی به دیدگاه های دو محقق آمریکایی به نام های آلپورت و پستمن که در جنگ جهانی دوم در زمان حمله ژاپن به بندر پرل هابر در اداره اطلاعات جنگ امریکا فعالیت میکردند و نظرات کارشناسیشان پیرامون نحوۀ مقابله با شایعات مخرب که منجر به تضعیف روحیه سربازانشان شده بود به خوبی در می یابیم اگرچه این موضوع سخت ولی امکان پذیر و شدنی است. ایجاد کلینیک‌های شایعه، یکی از روش‌های ابداعی آن دو محقق بود. آنان برای این منظور، از مطبوعات پرتیراژ و رادیو می‌خواستند تا به بررسی و تحلیل شایعات بپردازند. آن رسانه‌ها نیز از خوانندگان خود درخواست میکردند تا شایعات شنیده شده را برای آنها ارسال کنند. فرض اساسی آلپورت و پستمن، در مورد کلینیک‌های شایعه آن بود که تحلیل، بررسی و افشای محتوای دروغین شایعات، مردم را در برابر آنها مصون می‌دارد. به باور آنان، کلینیک‌های شایعات توانستند نوعی ایمنی عمومی در برابر شایعات ایجاد کنند اینکه ما نیز میتوانیم در مجموعه شایعات را بررسی نماییم و در میان مردم نسبت به آگاه سازی اقدام نماییم و همچنین اخبار متعددی را در ارتباط با آثار مخرب شایعات با مصادیق آن منتشر نماییم که این موضوع به شناخت و دقت مردم به چگونه شنیدن اخبار کمک خواهد کرد.
